جنبش اخوان المسلمین

اخوان المسلمین بدون تردید از مهم ترین و نیرومندترین جنبش ها و حرکت های اسلامی سیاسی در تاریخ معاصر جهان است. این جنبش در سال 1928 م.در اسماعیلیه مصر توسط شیخ حسن بن احمد بن عبدالرحمن البنا(1324-1368 ه.ق/1900-1948 م.)تاسیس شد.وی در قصبه ی کوچکی به نام" محمودیه"نزدیک اسکندریه مصر متولد شد.خانواده ی او خانواده ی متوسطی بودند.تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود به پایان رسانید. آنگاه وارد مدرسه « دارلعلوم » قاهره شد و به سال 1927 م.دانشنامه ی خود را گرفت و به کار دبیری در شهر اسماعیلیه پرداخت. وی از همان دوران نوجوانی به فعالیت در انجمن های مختلفی همچون جمعیت خیریه حصافیه،انجمن مکارم اسلامی و انجمن جوانان مسلمان پرداخته و در دوران مدرسه رئیس انجمن«جمعیت ادبی برادران» شد .همین انجمن ها بودند که بعد ها حلقه ها و پایه های اصلی « اخوان المسلمین» را تشکیل می دادند. وی به شهر های گوناگون کشور زادگاه خود،مصر،سفر کرد و با طبقات گوناگون مردم آشنا شد و در روحیات آنها به مطالعه پرداخت.از آن جمله با فساد دستگاه حکومت،مداخلات توهین آمیز ماموران انگلیسی در کارهای کشور خود،فقر عمومی و فشار طبقاتی از نزدیک آشنا شد..مردم مصر را بی خبر یافت و دریافت که با معنی درست اسلام بیگانه اند .(1)

البنا میگوید فکر ایجاد جنبش هنگامی به مغزش رسید که قاهره را مورد مطالعه قرار داده و دریافته بود کوچکترین نشانه ای از روح و قوانین اسلامی در آنجا وجود ندارد.در برخی از مطبو عات مقالاتی آشکارا علیه اسلام نوشته می شد.او از جهل و بی اطلاعی مردم نسبت به اصول اسلامی آگاهی یافته بود و احساس می کرد مساجد برای انتقال مفاهیم اسلامی به مردم کافی نیستند.

 حسن البنا در خاطرات خود درباره ی چگونگی تشکیل جمعیت اخوان المسلمین می نویسد  :

((در ماه مارس 1928 پنج تن از برادرانی که در درس ها کنفرانس ها ی من شرکت داشتند ،به منزل من آمدند و گفتند :ما به سخنان تو گوش فرا دادیم و در ما موثر افتاد ولی طریق عمل و راهی را که به اسلام و سعادت مسلمانان می انجامد ،نمیدانیم.دیگر از این زندگی مذلت بار به تنگ آمدیم.در این دیار،مسلمانان هیچ عزتی ندارند و جایگاه آنان حتی از خدمتکاران بیگانگان نیز پایین تر است .ما حاضریم با نثار خون ،ایمان و تقوای خویش در راه خدا ،با تو همگام شویم .من به حدی از سخنان آن ها متاثر شدم که نمی توانستم از زیر بار مسولیتی که به من واگذار شده بود شانه خالی کنم .از این رو به دعوت آن ها لبیک گفتم و در همان جا سوگند خوردیم تا جان در بدن داریم در راه اسلام فعالیت و مبارزه کنیم. در آن جا کسی پرسید :چه نام را برای خود انتخاب کنیم؟یک انجمن،یک فرقه،اتحادیه و ...تا رسمیت پیدا کنیم ؟گفتم:هیچکدام،ما برادرانی هستیم در

 خدمت اسلام،یعنی"اخوان المسلمین" . (2)

بدین ترتیب با پایه ریزی جنبش ،البنا در فاصله ی سالهای 1933 -1928 فعالیت خود را در اسماعیلیه شدت بخشید. ابتدا فعالیت او جنبه ی نیمه مخفی داشت و حداکثر تلاش خود را برای آن که توجه کسی را جلب نکند مبذول می داشت.وی با گسترش جنبش و در مسافرت به شهر های مختلف شعبه هایی در نقاط مختلف مصر دایر کرده و ستاد اخوان المسلمین در اسماعیلیه ،به عنوان ستاد مرکزی جنبشی انتخاب گردید. حدود پنج سال پس از پایه ریزی جنبش در اسماعیلیه ،البنا به عنوان معلم به قاهره منتقل گردید.با این انتقال جنبش وارد مرحله ی جدیدی شد .( 3 )

با گسترش روز افزون فعالیت های جنبش، این حرکت از حالت مخفی و توأم با آرامش درآمده و اهداف و مواضع خود را به صورت روشن تر بیان کرد.احتما لاً سه عامل در مواضع سیاسی که اخوان المسلمین در این زمان اتخاذ کرد ،موثر بود :

1-حاد شدن مساله فلسطین ؛

2-قرار داد 1936 م.میان انگلستان و و دولت مصر که اخوان با آن به مخالفت برخاست ؛

3-شروع جنگ جهانی دوم که آثار سیاسی و اجتماعی خاصی در مصر به جای نهاد.

 به این ترتیب می توان سال های 1928 تا 1938 م. را دوره ی تاسیس و استقرار اخوان المسلمین به شمار آورد. 

پس از جنگ و حادتر شدن مساله فلسطین و چیرگی صهیونیست ها بر آن سرزمین ،اخوان المسلمین از نظر سیاسی ،مالی و نظامی به یاری فلسطینیان شتافت و بسیاری از اعضای آن در نبرد فلسطین شرکت کردند.حضور اخوان در این ماجرا از یک سو بر محبوبیت آن در جهان اسلام افزود و از سوی دیگر دربار مصر و دولت بریتانیا را به شدت نگران کرد.مسلح شدن وآمادگی نظامی اخوان نیز بر این نگرانی می افزود. ازاین رو به فرمان ملک فاروق ،دولت نقراشی پاشا فرمان انحلال این جمعیت را در صفر 1368 ق.دسامبر 1948 م.صادر کرد.بسیاری از اعضای آن بازداشت شدند و اموال جمعیت مصادره شد.پس از آن تبلیغات گسترده ای بر ضد آنان از هر سو آغاز شد .

در همان زمان ،نقراشی،نخست وزیر وقت توسط یکی از اعضای اخوان المسلمین ترور شد و چندی بعد نیز حسن البنا به قتل رسید. انحلال و فقدان ناگهانی البنا ،فعالیت اخوان را دچار رکود کرد،اما با انتخاب حسن اسماعیل هضیبی به عنوان جانشین بنا و مرشد عام،پس از کشمکش های درون سازمانی برای به دست آوردن رهبری ،جنبش دوباره به فعالیت های پنهانی ادامه داده و تجدید سازمان کرد.

در رجب 1369 ،فعالیت سیاسی احزاب در مصر آغاز شد و به دنبال آن فعالیت اخوان و مرشد عام علنی گشت،اما پس از سوء قصد به جان جمال عبدالناصردر ربیع الاول 1374 ق.بار دیگر تشکیلات اخوان غیر قانونی ومنحل اعلام شد و عده ای از رهبران اخوان اعدام شدند و عده ای به زندان های سنگین محکوم گشتند . (4)

با وجود این ، فعالیت آشکار و پنهان اخوان و سازماندهی مجدد آن در داخل و خارج مصر ادامه یافت. اتخاذ شیوه ی سازمان دهی مسلحانه وتدارک قیام،با الهام از اندیشمند بزرگ اخوان ،سید قطب ،باعث بروز اختلاف و انشعاب در جمعیت اخوان المسلمین گردید. اتخاذ این روش مجددا باعث برخورد دولت با جنبش ،از جمله اعدام و زندان های طولانی گردید.

هضیبی در سال 1394 ق.درگذشت .با این که سه جناح در درون اخوان وجود داشت،اما بنا به مسائل تشکیلاتی ،عمر تلمسانی ،که رهبر و مظهر جناح میانه رو و مورد توجه انورسادات بود،به عنوان مرشد عام برگزیده شد؛ هر چند که این انتخاب هرگز به طور رسمی و ضوابط جمعیت صورت نگرفت.

سادات در سال 1391ق. به قدرت رسید و در 1396 ق. درهای زندان را گشود و فعالیت اخوان المسلمین علنی شد.اما دیری نپایید که در 1398ق. و بعد از آن ،دولت سادات با احساس خطر از جانب اخوان ،به سرکوب دوباره ی آن دست زد.

فعالیت سیاسی و دینی اخوان ،روابط آنها با حکومت مصر از دوران سادات تا کنون و همچنین نقش سیاسی و اجتماعی اخوان در کشور های اسلامی ،فراز و نشیب های بسیاری داشته است.

لازم به ذکر است که اکنون مرشد عام اخوان المسلمین ،محمد حامد ابو نصر است و این جنبش هم اکنون در کشور های مختلفی شعبه داشته و فعالیت می کند.

زمینه ها و ریشه های پیدایش

برای درک انگیزه های ظهور اخوان المسلمین و نقش آن در تحولات سیاسی و دینی جهان اسلام ،به ویژه در جهان عرب ، ضروری است که به اوضاع عمومی مصر و سایرکشور های اسلامی و عربی در سال های پیش از تاسیس اخوان ،توجه شود. پس از سال 1337 ق. 1919 م.مصر دوره ی خطیری را طی میکرد:بخشی از مصر ،محمودیه ،در اشغال انگلیس بود .تب و تاب جنبش ملی بر ضد سلطه ی خارجی اوج گرفته بود. احزابی تشکیل یافته و تظاهرات و تلاشهای سیاسی و اجتماعی وسیعی شکل گرفت و روح حماسه و مبارزه ی ملی حاکم شد.از آن سوی ،مبلغان مسیحی نیز بر کوشش های تبلیغی خود افزودند.قبطیان مصر به رهبری برخی از نویسندگان و روشنفکران خود به نام ناسیونالیسم مصر و به تعبیر دیگر قبطی گرایی دعوت می کردند. غربزدگی و تفکر غربی،رواج آداب و سنن فرهنگی به ویژه در میان طبقات اشراف و نفوذ اقتصاد سرمایه داری از دیگر خصوصیات جامعه ی مصر شده بود.برخی از روشنفکران از جدایی دین از حکومت سخن می گفتند.مهمتر از همه ،با الغای خلافت عثمانی در 1342 ق./1924 م.و تقسیم قلمرو آن دولت به کشور های کوچک و متعدد،بحران سیاسی عظیمی در مصر و سایر کشور های عربی ایجاد شده بود.هر چند کوششهایی از سوی الا زهر و سازمان های دیگر برای احیای خلافت صورت گرفت،اما عوامل متعدد از جمله رقابت برخی مدعیان خلافت ،این کوشش را بی ثمر ساخت .در مقابل آن چه رشد یافت،ناسیو نالیسم عرب و طرفداری از وحدت عربی بود،نه اسلامی.نظامی کهن و پوسیده فرو پاشیده بود،اما هیچ نظامی جایگزین آن نشده بود. در چنین اوضاع آشفته ای جنبش جدید اسلامی آغاز شد.(5)

استاد حمید عنایت نیز درباره ی ریشه ها و زمینه های پیدایش اخوان در کتاب((سیری در اندیشه ی سیاسی عرب))می گوید:

«جمعیت اخوان که به رهبری حسن البناء در سال 1928 در اسماعیلیه بنیاد گرفت اصلاً زاییده ی مقتضیات سیاسی و اجتماعی مصر در نخستین سال های پس از جنگ جهانی اول بود که از آن جمله،رواج بی دینی میان روشنفکران و درس خواندگان و گسترش فکر علمانیت «secularism   » پس از پیروزی کمال آتاتورک ،و برانگیخته شدن احساسات سیاسی مصریان در پی انقلاب سال 1919 بر ضد انگلیس ،و آرزوی همگانی ایشان را به اصلاح اوضاع داخلی مصر باید یاد کرد.ولی اگر اخوان از یکسو برای حاکمیت تعالیم اساسی اسلام بر زندگی اجتماعی و سیاسی مصر می کوشیدند و می خواستند معتقدات اسلامی مصریان را از حالت ایستا و بی اثر خود بیرون آورند،هدف دیگر آنان ،تحقق یگانگی عرب و...بر افکندن یوغ آن قدرتهای اروپایی بود که به وطن اسلامی دست درازی کردند.» (6)

بدین ترتیب میتوان گفت که ظهور اخوان المسلمین پاسخی بود به پریشانی اوضاع عمومی مسلمانان-و به ویژه اوضاع مصر-و اثبات ناتوانی حکمرانان کشور های اسلامی و جهان عرب و ضعف دستگاه رهبری رسمی دینی درایفای نقش خود در حل بحران های جاری .